W dzisiejszych czasach hiszpański nacjonalizm posiada różne oblicza – Nowej Prawicy, autonomicznego nacjonalizmu skupionego wokół ruchu Bases Autonomas, socjal – nacjonalizmu w wydaniu Movimiento Social Republicano, frankizmu i karlizmu. Część z tych ugrupowań odwołuje się do historycznej spuścizny generała Francisco Franco, krzyżowca broniącego Hiszpanii i Kościoła Katolickiego przed krwiożerczym bolszewizmem w latach 1936 – 1939 oraz silnego, konserwatywnego rządu wprowadzającego tenże kraj po wojnie na tory rozwoju gospodarczego. Dzisiaj chcę przybliżyć historię i ideologię frankizmu, do czego nawet zobowiązuje przypadająca 20 listopada 75 rocznica śmierci generała Franco.
Warto na początek dać notkę informacyjną dotyczącą postaci ostatniego Krzyżowca Europy, jakim był Francisco Franco. Urodził się 4 grudnia 1892 roku w Ferrol w rodzinie wojskowej, więc młody i dojrzewający Francisco postanowił kontynuować ciągłość rodzinnej tradycji rozpoczynając w 1907 roku karierę wojskową. Zaczął od studiów w Akademii Piechoty w Toledo, którą ukończył w 1910 roku, a 2 lata później dostał przydział do Maroka do walki z Kubylami, gdzie zdobywał stopniowo awanse na stopnie porucznika, kapitana, a po ranach otrzymanych w El Biutz w 1917 roku – majora. Później zasiadał w dowództwie Hiszpańskiej Legii Cudzoziemskiej, najpierw jako zastępca dowódcy (1920), później dowódca w randze podpułkownika (1923). Po dalszych działaniach militarnych w latach 1925 – 1926 w Maroku, gdzie dał się poznać jako bardzo dobry oficer, zdobył ostatecznie szlify generalskie oraz został odznaczony francuską Legią Honorową. Później, w latach 1926 – 1936, piął się po kolejnych szczeblach dowódczych hiszpańskiej armii, jednak w 1936 roku z powodu podejrzeń o nielojalność wobec rządu Frontu Ludowego został przesunięty na stanowisko komendanta wojskowego Wysp Kanaryjskich. Narastająca sytuacja wojenna po stronie lewicy i prawicy, widmo bolszewickiego terroru, prześladowania chrześcijan, skrajna laicyzacja życia publicznego w Hiszpanii popchnęły po 13 lipca 1936 roku generała Franco do związania się z kołami wojskowymi w Maroku, Gibraltarze i Melilli i podjęcia zbrojnej walki przeciwko czerwonej dyktaturze w Madrycie. Od 17 lipca 1936 do 1 kwietnia 1939 roku Franco dowodził de facto wojskami hiszpańskimi walczącymi z siłami Frontu Ludowego i przyczynił się do zwycięstwa wojny w Hiszpanii. Równocześnie w czasie wojny umacniał swoją pozycję polityczną popartą wojennymi sukcesami, w 1936 roku powołał Juntę Techniczną Państwa, 30 stycznia 1938 roku Junta została zastąpionaRadą Ministrów powoływaną i kierowaną przez Franco. Masową organizacją polityczną, na której oparła się dyktatura, stała się Hiszpańska Falanga Tradycjonalistyczna i Junta Ofensywy Narodowo - Syndykalistycznej, powstała z połączenia wszystkich sił politycznych popierających zbrojne powstanie przeciwko rządom Frontu Ludowego. Trzon FET y JONS stanowiła określana mianem faszystowskiej lub nacjonalistycznej Falanga i tradycjonalistyczna wspólnota karlistowska. Statut Falangi z 4 sierpnia 1937 roku powołał Franco na Caudillo (wodza) tego ruchu, odpowiedzialnego jedynie przed Bogiem i historią. W rezultacie tych wszystkich działań Franco objął pełnię władzy w Hiszpanii, którą sprawował do śmierci w dniu 20 listopada 1975 roku.
Ideologia frankizmu nie zawierała po zakończeniu wojny domowej w Hiszpanii lat 1936 – 1939 zebranej i ściśle zawartej syntezy, lecz ogół wniosków płynących z praktyki rządów generała Franco w latach 1939 – 1975. Podstawami frankistowskiego systemu były wiara katolicka oparta na tradycyjnej i naturalnej wizji świata oraz polityczny pluralizm sił walczących w wojnie w Hiszpanii po stronie rebeliantów Franco – a zatem chrześcijańskich demokratów, karlistów (zwolenników tradycjonalizmu), społecznych katolików, nacjonalistów z Falangi Hiszpańskiej oraz monarchistów. Gdyby miał zostać scharakteryzowany wkład frankizmu do rozwoju refleksji prawicowej na gruncie teoretycznym, to należy uznać, że nie powstała tu żadna nowa godna odnotowania idea. Wkład teoretyczny frankistów polega na czymś zupełnie innym, na dokonaniu syntezy czterech opisanych wcześniej kierunków doktrynalnych, a zatem karlizmu, madryckiego ruchu autorytarno – legitymistycznego, nacjonalistycznego ruchu Pokolenia ’98 oraz falangizmu.
Jakie były elementy składowe ideologii frankistowskiej? Mianowicie centralizm, korporacjonizm, nacjonalizm, antykomunizm, klerykalizm, autorytaryzm, monarchizm i pragmatyzm. Centralizm pojmowany jako sposób sprawowania władzy polegający na bezpośrednim podporządkowaniu każdej władzy lokalnej rządowi w Madrycie i zwalczaniu wszelkich separatystycznych poczynań ze strony mniejszości narodowych, wobec których wyciągano konsekwencje między innymiza używanie flag narodowych. Korporacjonizm postrzegany był jako model organizacji społeczeństwa zgodny z nauką społeczną Kościoła. Nacjonalizm frankiści rozumieli jako podporządkowanie życia społecznego państwu w polityce wewnętrznej oraz idei Hispanidad (prymatu narodu hiszpańskiego) w polityce zagranicznej. Antykomunizm wynikał z tradycyjnego katolicyzmu oraz krwawych doświadczeń wojny hiszpańskiej, co dawało legitymację do rozprawiania się ze wszelkiej maści ruchami lewicowymi, komunistycznymi i anarchistycznymi w Hiszpanii. Klerykalizm, czyli zachowanie dotychczasowych przywilejów duchowieństwa katolickiego, prowadzenie działalności kontrolnej życia religijnego wobec obywateli poprzez cenzurę prasy, kodeks karny oraz „czystkę” w edukacji po przejęciu władzy przez frankistów. Autorytaryzm pojmowano w wydaniu frankistowskim jako władzę jednopartyjną połączoną z jednoosobowymi rządami generała Franco (który zgodnie z obowiązującą za jego czasów oficjalną tytulaturą dzierżył tytuły Szefa Państwa Hiszpanii i Wodza Krucjaty Antykomunistycznej). Monarchizm stanowił nawiązanie do tradycji Królów Katolickich (tenże tytuł został nadany przez papieża Aleksandra VI małżeństwu hiszpańskich władców Izabeli I i Ferdynanda II, od 1493 roku ich następcy mieli prawo do dzierżenia tytułu Króla Katolickiego) i imperialnych czasów. Pragmatyzm natomiast miał stanowić formę sprawowania władzy, jednoosobowa władza umożliwiała bowiem generałowi Franco dostosowywanie praktyki swoich rządów do aktualnej koniunktury geopolitycznej w Europie.
Tyle, jeśli chodzi o główne części założeń ideowych ruchu frankistowskiego, który w 1939 roku odebrał władzę Frontowi Ludowemu i zaczął podnosić Hiszpanię ze zgliszcz krwawej wojny. Na jakich zasadach opierała się władza generała Franco w polityce wewnętrznej i zagranicznej? Wyróżniłem cztery zasady – unitaryzm, autorytaryzm, pragmatyzm i antykomunizm. Hiszpania pod rządami frankistów stała się państwem unitarnym i autorytarnym, zatem struktury regionalne w poszczególnych częściach Hiszpanii były ściśle podporządkowane rządowi centralnemu w Madrycie, który sprawował nad nimi zwierzchnią władzę, określał właściwości prawne i ustrój polityczny, taki sam dla każdej władzy regionalnej. Związane z tym było również przeciwdziałanie wszelkim ruchom autonomicznym i separatystycznym w Katalonii i Kraju Basków, które to regiony na pewien okres zostały objęte specjalnym statusem okupacyjnym. Władzę autorytarną sprawował generał Franco, który pomimo swoich sympatii do idei monarchistycznej nie zdecydował się na przekształcenie Hiszpanii z republiki w monarchię, a zgodnie z jego wolą dopiero po śmierci miała zostać na nowo wprowadzona monarchia (nazywa się ten proces instauradą). Pragmatyzm stanowił ważny element polityki generała Franco, w zakresie wewnętrznym miało to szczególne przełożenie na gospodarkę – w Hiszpanii od 1939 roku obowiązywał system izolacjonizmu i interwencjonizmu państwowego, jednak ze względu na osłabiającą się koniunkturę ekonomiczną kraju w 1959 roku dokonał reformy gospodarki zwanej Desarrollo (czyli Hiszpański Miraż lub hiszpański cud gospodarczy). W jej ramach karb reformy wzięli technokraci, którzy inwestowali w infrastrukturę, wprowadzili gospodarkę wolnorynkową, szybką industrializację oraz opracowali planes de Desarrollo (plany rozwojowe), co pozwoliło uczynić Hiszpanię dziewiątą gospodarką świata, a dochód narodowy brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniósł 74% średniej zachodnioeuropejskiej. W zakresie polityki zagranicznej natomiast generał Franco prowadził politykę pragmatyczną, mającą na celu zachowywanie neutralności Hiszpanii wobec czynników zewnętrznych mogących wykorzystać jej potencjał do swoich celów, co próbowały uczynić hitlerowskie Niemcy w czasie II wojny światowej. Hitler, znając antykomunistyczne nastroje w Hiszpanii oraz jej doświadczenie bojowe z czasów wojny domowej lat 30’ XX wieku, chciał pozyskać Madryt dla swojej krucjaty przeciwko Związkowi Sowieckiemu, jednak, pomimo nacisków Berlina, Franco nie dość, że nie przystąpił do wojny, to jeszcze zachował życzliwą wobec aliantów zachodnich neutralność, która dotrwała do końca wojny. Nie zmienia to jednak faktu, iż na froncie wschodnim po stronie III Rzeszy walczyli żołnierze 250 Infanterie Division, czyli słynnej „Błękitnej Dywizji” (większość żołnierzy wywodziła się z Falangi Hiszpańskiej). Zatem słowa generała Franco wypowiedziane w wywiadzie dla LeipzigerIllustrierte Zeitung w lipcu 1937 roku, które zaraz przytoczę, stanowiły kwintesencję antybolszewizmu: Walczymy, aby wyzwolić nasz naród od wpływów marksizmu i międzynarodowego komunizmu, które dostały się do naszego kraju, aby uczynić go satelitą bolszewizmu moskiewskiego. Chcemy ocalić przez tą walkę wartości moralne, duchowe, religijne i artystyczne stworzone przez naród hiszpański w czasie jego długiej, chwalebnej historii.
Jaki stosunek do Polski miał generał Francisco Franco i ruch frankistowski? Franco był przyjaźnie nastawiony do Polski przede wszystkim ze względu na katolicki charakter polskiego społeczeństwa, umiłowanie rycerskiej tradycji oraz wrogi stosunek do komunizmu (na co może wskazywać obecnie negatywny wydźwięk zachodniej prasy, która tak samo generała Franco i Józefa Piłsudskiego określa mianem reakcjonistów, faszystowskich dyktatorów i wrogów postępowej lewicy). Kiedy wybuchła II wojna światowa i we wrześniu 1939 roku niemieckie dywizje rozbijały polskie armie i punkty oporu, Franco potępił agresję Niemiec na Polskę, w związku z czym odmówił podpisania umowy o współpracy kulturalnej z tymże krajem, dążył do zakończenia wojny polsko – niemieckiej i nawet miał zamiar w tym zakresie zostać mediatorem między Hitlerem a Polską. Co więcej, optował za koncepcją utworzenia okrojonego terytorialnie państwa polskiego, bez własnych sił zbrojnych i polityki zagranicznej, ale z zagwarantowaną władzą Polaków w zakresie polityki wewnętrznej; państwa polskiego, którego potencjał mógłby zostać następnie wykorzystany do przyszłej wojny III Rzeszy ze Związkiem Sowieckim. Po 1945 roku rząd generała Franco nie uznał narzuconej Polakom siłą władzy komunistycznej i do 1970 roku utrzymywał kontakty dyplomatyczne z polskim rządem emigracyjnym w Londynie. Ponadto, w 1949 roku zezwolił na utworzenie polskiej sekcji Radia Madryt, która nadawała audycje do kraju zanim jeszcze powstało w RFN Radio Wolna Europa, ustanowił stypendia dla około 150 polskich studentów kształcących się w Hiszpanii w ramach Kolegium Świętego Jakuba Apostoła, a w 1952 roku osobiście rozmawiał z dawnym dowódcą II Korpusu Polskiego, generałem Władysławem Andersem, w sprawie utworzenia polskiej armii w Hiszpanii. Ten plan jednak nie wszedł w życie ze względu na brak spodziewanej pomocy Stanów Zjednoczonych w tym zakresie.
Ruch frankistowski ostatecznie przestał dominować we władzy w roku 1975 wraz ze śmiercią Francisco Franco i od tego okresu, gdy zaczęły w Hiszpanii do głosu dochodzić środowiska lewicowe, jest zaciekle atakowany. Pomimo tego, w tymże zacnym pirenejskim kraju istnieją nadal organizacje nacjonalistyczne odwołujące się mniej lub więcej w swojej ideologii do spuścizny frankistowskiej, spośród nich wyróżnia się Democracia Nacional, organizacja polityczna powstała w 1996 roku i przewodzona przez byłego lidera tożsamościowego zespołu rockowego Division 250, Manuela Canduelę. Poważne podejście członków DN do działalności politycznej jednak na chwilę obecną nie przekłada się na wyniki – w wyborach parlamentarnych w 2008 roku nacjonaliści uzyskali zaledwie 12500 głosów (czyli 0,05%), w wyborach samorządowych, w 2011 roku natomiast wystawiła swoją reprezentację jedynie w sile dwóch radnych (jeden w Cuenca de Campos, drugi – w radzie Tardajos), z kolei w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 roku – 12900 głosów (0,08%). Na pocieszenie można dodać, że nawet Falanga Hiszpańska uzyskuje niewiele lepsze wyniki wyborcze. Pomimo tego organizacja działa w miarę stabilnie, zawiera sojusze z ugrupowaniami z innych krajów, a także stanowi o istocie miarodajnej dojrzałości DN, na co wskazuje też ich dojrzała estetyka.Zwrócił uwagę na tenże temat Gonzalo Martin Garcia, pełnomocnik ds. międzynarodowych młodzieżówki Democracia Nacional w wywiadzie dla Polityki Narodowej: Nie przekonasz dzisiejszego społeczeństwa do swoich poglądów, jeśli nadal będziesz wyglądał jak postać sprzed drugiej wojny światowej. Przedstawiciele Democracia Nacional posiadają kontakty z polskimi organizacjami narodowymi, co szczególny wyraz ma w udziale hiszpańskich nacjonalistów w Marszu Niepodległości w Warszawie z okazji rocznicy odzyskania niepodległości w 1918 roku, wspólnych konferencjach i spotkaniach.
Zatem frankizm nadal występuje w polityce hiszpańskiej, pomimo swojego marginalnego poparcia ze strony społeczeństwa. Przede wszystkim wpływa na to medialna propaganda atakująca spuściznę generała Franco, skutecznie indoktrynująca ludzi poprzez oskarżanie frankistów i ich oczernianie poprzez pisanie o nich jako reakcjonistach, faszystach, zbrodniarzach wojennych i kolaborantach nazistów. Choć Hiszpania rządzona przez centroprawicową Partię Ludową znajduje się w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej, socjalnej, politycznej i duchowej, to na chwilę obecną nacjonaliści hiszpańscy mogą podejmować jedynie działania na szczeblu lokalnym oraz umacniać swój potencjał w społeczeństwie, który za kilka bądź kilkanaście lat ma szansę zaprocentować. Zatem, Arriba España! Naprzód Hiszpanio!
Adam Busse